To Miłość daje mi tak wyniosłą wizję prawdy…
(Giordano Bruno, ‘De l’Amore’ 1584, 2004 ed., 14)
W czwartek 17. lutego 1600 roku popioły ofiary Inkwizycji, włoskiego mnicha Giordano Bruno zostały wysypane na wiatr przez uchylone okno mieszkania przy rzymskim Campo de Fiore. Wszelkie ruchy polityczne i religijne mają swoich męczenników – tych, wolą umrzeć niż wyprzeć się prawdy, w którą wierzą. Większośc z nas nie żyje w krajach o politycznych i teologicznych systemach, które grożą śmiercią za niezgadzanie się z nimi, ale niektórzy nasi bracia i siostry spoza zachodniego świata nadal mieszkają w takich reżimach. Ci z nas, którzy mieszkają na Zachodzie też potrzebują jednak odwagi by zamanifestować nowe idee w czasami nieprzyjaznym i sceptycznie nastawionym społeczeństwie, w tych wczesnych dniach pogańskiego odrodzenia. Pamięć o naszych bohaterach może pomóc nam z znalezieniu odwagi, której potrzebujemy.
Zatem kim był Giordano Bruno?
Giordano Bruno (1548 – 17.02.1600) – dominikanin, zakonnik-regenat. Urodził się w Nola, niedaleko Neapolu. Na chrzcie nadano mu imię Filippo. Jako dziecko miał mistyczne doświadczenia i widział duchy na pokrytym bukami i wawrzynem pogórzu Wezuwiusza. Tkwiło w nim nasienie pogańskiego w swej naturze mistycyzmu, jednak podobnie jak inni uduchowieni i inteligentni chłopcy z tamtych czasów, Filippo ukierunkowano na karierę w Kościele. W wieku 15 lat wstąpił on do zakonu dominikańskiego, gdzie przyjął imię Giordano.
Zakon ten nie był najlepszym wyborem. Był on bowiem tak mocno skupiony na religijnej ortodoksji, że stał się zwierzchnikiem Inkwizycji. Nie było tam miejsca dla dociekliwych umysłów. Młody Giordano był bystry, zbyt bystry i wywrotowy. Zachęcał swoich współbraci do czytania tekstów, sięgających daleko poza granice dopuszczalności. Właśnie to oraz satyryczna sztuka o korupcji w Kościele sprowadziła na jego głowę gniew przełożonych. Ukrywając heretycką księgę w latrynie, ledwo zdołał uniknąć aresztowania za herezję.
Cienie Idei
Centrami stanowiącymi wyzwanie dla Kościoła Rzymskiego były kraje szybko przechodzące na protestantyzm. Giordano miał nadzieję znaleźć bezpieczny port w Szwajcarii lub w Niemczech, ale nowi protestanci wydali się mu tak samo fanatyczni i świętoszkowaci jak katolicy, których pozostawił za sobą. Bardziej liberalny i gościnny klimat odnalazł Giordano w Paryżu, gdzie swoimi wykładami zdołał zaimponować królowi na tyle, że ten ofiarował mu pozycję profesora. To dało mu możliwość dokończenia jednego ze swoich głównych pism, De umbris idearum – O Cieniach Idei (1582) opartych na Republice Platona. W pozycji tej przedstawiony został system pamięciowy oparty na obrazach zodiakalnych – 36. niebiańskich dekanatach opisanych przez Korneliusza Agryppę w De Occulta Philosophia – a tym samym odkryta została głębia heretycznych idei Giordano.
W ówczesnym chrześcijaństwie wizja Ziemi i jej miejsca w kosmosie rózniła się bardzo od tej, jaką mamy dzisiaj. Dla teologów istniał tylko jeden kosmos – ten, który zamieszkujemy, stworzony w sześć dni przez pojedyńczą istotę boską, posiadający planetę Ziemię w swoim centrum i w którym ludzkie istoty stanowią szczyt stworzenia. Problem tkwił w tym, że ludzie wynaleźli szkło, a potem soczewki i odkryli możliwość wykorzystania ich w obserwacji nieba. Od XVI wieku poczynając, w miarę jak powstawało coraz więcej teleskopów, proste obserwacje wykazały, że religijny światopogląd był błedny. Polski astronom M. Kopernik już ogłosił, że Słońce, a nie Ziemia stanowią centrum nieboskłonu. Giordano Bruno był przygotowany, aby pójść dalej.
Na dworze Dziewiczej Królowej
Giordano poszedł dalej także w sensie geograficznym – udał się do Anglii. W wieku 35 lat przybył do Londynu, zamieszkał w domu francuskiego ambasadora i gościł na dworze królowej Elżbiety I. Jej dwór był, z różnych powodów, idealnym miejscem dla ludzi myślących postępowo. Mag i matematyk, dr John Dee był prywatnym astrologiem Elżbiety. Nie tylko zresztą mężczyźni, ale także kobiety na dworze królowej były filozofkami, pisarkami i interesowały się nauką, alchemią oraz magią. Jako przykład może posłużyć Mary Sidney Herbert, hrabina Pembroke. Giordano został zaproszony przez Uniwersytet w Oksfordzie, aby wykładać na temat nieśmiertelności duszy. Nie było w tym nic nadzwyczajnego, jako że w tamtych czasach powszechnie wierzono w jej nieśmiertelność, jednakże idee Giordano zawierały reinkarnację, a to nie spodobało się oksfordzkim akademikom. Popularność Giordano zmalała, jednakże pobyt w Anglii pozwolił mu na napisanie i opublikowanie pewnych ważnych prac, włączając w to „De la causa, prinicipio e uno” – „O Przyczynach, Prawach i Jedności” oraz „De l’infinito universo et mondi” – „O Nieskończonym Wszechświecie i Światach”
Podważanie teologicznie zatwierdzonych wierzeń o kosmosie było wystarczająco niebezpieczne, jednakże Giordano wyszedł poza naukę. Jeśli chrześcijańska kosmologia była zła, wtedy sama religia potrzebowała ulepszenia i odświeżenia. Giordano uważał, że nie trzeba nam było protestantyzmu, ale zupełnie nowej formy religii, opartej o ewokatywne formy bóstwa zgodne z z nowymi odkryciami naukowymi. Trzeba nam było religii skupionej na słońcu. Gdzie mieliśmy szukać jej ziaren? W „Wypędzeniu Zwycięskiej Bestii” – „Spaccio Della bestia trionfante” (1584) – Giordano dał nam odpowiedź: ziarna tkwiły, oczywiście, w pogaństwie starożytnego Egiptu. Co było oczywiste dla Giordano, powinno też być oczywiste dla innych. Gdyby tylko Giordano był w stanie ich przekonać.
Nie wszechświat, ale wszechświaty
Żadna z idei Giordano nie wzbudziłaby dzisiaj zdziwienia. Prawdę mówiąc był on w pewnym sensie prorokiem naukowego rozwoju, przewidując wiele ze współczesnych idei związanych z kosmologią. Argumentował, że wszechświat nie jest skończony, ale nieskończony, że nie ma jednego wszechświata, ale że istnieje wiele, nieskończenie wiele wszechświatów zawierających nieskończenie wiele słońc z planetami nadającymi się do zamieszkania tak, jak nasza planeta i że nasze nocne gwiazdy są innymi słońcami innych wszechświatów. Ale Giordino miał nieszczęście wyprzedzić swoją epokę i urodzić sie w czasach, kiedy wolność słowa nie była ważną częścią ideałów Europy Zachodniej, w czasach kiedy głoszenie poglądów niezgodnych z przyjętą teologią mogło się skończyć torturami i śmiercią.
Podstępnie zwabiony z powrotem do Włoch, Giordano został niezwłocznie aresztowany. Nastały lata uwiezienia i przesłuchiwań, aż w końcu spisano listę oskarżeń. Oprócz wyparcia się wielu katolickich doktryn, Giordano został oskarżony o wiarę w wielość światów i ich wieczność, w metempsychozę i transmigrację ludzkiej duszy w zwierzęta oraz o paranie się magią i dywinacją. Jego zbrodniami były nauka i pogaństwo.
17. lutego 1600 roku Giordano zapłacił najwyższą cenę za swoje ide. Został spalony na stosie, wyzywająco oznajmiając wcześniej swoim sędziom:
Z duzo większym strachem wy wydajecie ten wyrok niz ja go otrzymuję.
Giordano Bruno cytowany w liście Kaspara Schoppea do Konrada Rittershausen, Rzym 17. lutego 1600 (Spampanato 1921, 801)
O umyśle, ….. staniesz się żarliwym ogniem
Niski, niewielki, rudy i wojowniczy – jedną z jego pierwszych książek była La Cena de le ceneri – Kolacja w Środę Popielcową (1584), w której po raz pierwszy domyślał się radykalnych implikacji związanych z teologią kopernikańskiego, heliocentrycznego wszechświata. Silne obrazy ognia i popiołów grały ważną rolę w jego twórczości. Jego śmierć w ogniu i popiele, w dzień po środzie popielcowej 1600 roku, była tragiczna, ale być może w pewien sposób przepowiedziana. I nie była ona porażką. Giordano został spalony, ale jego pamięć żyje w umysłach i sercach tych wszystkich, którzy w nauce widzą nie wyzwanie dla duchowości, ale cuda, podziw i poszanowanie.
Gdyż z ognistych popiołów, Feniks się odradza,
Choc forma inna, nowe życie ze śmierci powraca.
Vivianne Crowley (1984)
Referencje
Bruno, Giordano. “Cause, Principle and Unity, and Essay on Magic” (“Przyczyna, Zasada i Jedność oraz Esej o Magii”). Cambridge University Press. Richard J Blackwell. Edytor: Richard J. Blackwell. Tłumaczenie: Richard J. Blackwell. Cambridge: Cambridge University Press. Data pierwszej publikacji: 1584-5, 2004.
Crowley, Vivianne. „Review: 'Cause, Principle and Unity’ by Giordano Bruno.” (“Recenzja: ‘Przyczyna, Zasada i Jedność’ Giordano Bruno) Heythrop Journal 41, n. 2 (kwiecień 2000): 252-253. —. Wicca: A comprehensive guide to the Old Religion in the modern world (‘Wicca: obszerny przewodnik po Starej Religii we współczesnym świecie”). Wydanie II. London: Element/HarperCollins. Data pierwszej publikacji: 1996, 2003.
Firpo, Luigi. Il processo di Giordano Bruno. Napoli: Edizioni Scientifiche Italiane, 1949. Spampanato, Vincenzo. Vita di Giordano Bruno: con documenti editi e inediti. Messina: G. Principato, 1921.